Müəllif: Publisist.az /Tarix: 2024-12-24 /Oxunma Sayı: 231

Jak Derrida kimdir? Derrida fəlsəfəsi

Jak Derrida (Jacques Derrida) 15 iyul 1930-cu ildə Əlcəzairin Əl-Biyar şəhərində yəhudi ailəsində anadan olmuş fransız filosofudur. O, 20-ci əsr fəlsəfəsində ən təsirli şəxslərdən biri hesab edilir və poststrukturalizm və dekonstruksiya metodunun əsas yaradıcısı kimi tanınır. Derrida dil, mətn və məna məsələlərinə dair qeyri-ənənəvi və çox vaxt mübahisəli yanaşmaları ilə məşhurdur.

Əsas ideyaları və fəlsəfi töhfələri:

1. Dekonstruksiya

Dekonstruksiya, Derridanın ən tanınmış konsepsiyasıdır və onun fəlsəfəsində mərkəzi yer tutur. Bu metod, hər hansı bir mətnin və ya sistemin məna qatlarını açmaq, onların ziddiyyətlərini aşkar etmək və "dəqiqliyi" sorğulamaq üçün istifadə olunur. Dekonstruksiya bir mətnin yalnız bir oxunuşunun olmadığını və mətnin öz daxilində ziddiyyətli və qeyri-müəyyən məqamlar saxladığını göstərir.

Derrida hesab edirdi ki, mətnlərin məna quruluşu mütləq sabit deyil, çünki dillər öz təbiəti etibarilə qeyri-müəyyəndir. Bu səbəbdən məna daim dəyişir, mətnin təfsiri isə onun kontekstindən və oxucunun mövqeyindən asılıdır. Dekonstruksiya ədəbiyyat tənqidi, fəlsəfə və digər humanitar elmlərdə geniş istifadə edilərək, mətnlərin ənənəvi mənalarının sorğulanmasına və yenidən nəzərdən keçirilməsinə imkan verir.

2. Differance

"Differance" anlayışı Derridanın ən mühüm terminlərindən biridir və fransızca "différer" sözündən yaranıb, bu da həm "fərqlilik", həm də "gecikmə" mənasını verir. Bu anlayışla Derrida dil və məna prosesinin heç vaxt tam və yekun olmadığını vurğulayır. O, hər bir sözün və ya mətnin mənasının başqa bir şeyə "istinad etdiyini" göstərərək, məna strukturunun bitməz bir təxirə salma prosesində olduğunu irəli sürür.

"Differance" həm də məna yaratma prosesində "fərqliliyin" əhəmiyyətini ön plana çəkir. Yəni, hər hansı bir sözün mənası yalnız digər sözlərdən fərqləndiyi üçün mövcud olur. Bu, Ferdinand de Saussure-nin dil nəzəriyyəsinə əsaslanır, lakin Derrida bu nəzəriyyəni daha da genişləndirərək, mənanın daim sürüşkən olduğunu sübut etməyə çalışır.

3. Logosentrizm tənqidi

Derrida Qərb fəlsəfəsində "logosentrizm" adlandırdığı bir meyli tənqid etmişdir. Logosentrizm, dilin mərkəzində "loqos" (məntiq, ağıl və ya söz) anlayışının olması ilə xarakterizə olunur. Bu yanaşma Qərb mədəniyyətində və fəlsəfəsində məntiqi və mütləq həqiqəti əsas götürən düşüncə sistemlərinə üstünlük verilməsindən irəli gəlir.

Derrida logosentrik yanaşmanın təsiri altında yaranan sabit dualist qarşıdurmaları (məsələn, subyekt və obyekt, ağıllı və emosional, kişi və qadın) tənqid edir. O, bu ikililərin çox vaxt birinin digərindən üstün tutulması ilə nəticələndiyini və bunun bütöv bir yanaşma olmadığını vurğulayır. Dekonstruksiya vasitəsilə Derrida bu dualist strukturların necə yarandığını və onların necə sökülə biləcəyini göstərir.

4. Metafizikanın tənqidi

Derrida Qərb metafizikasını daima mütləq həqiqəti axtaran və fikirləri "mənbəyə" əsaslandırmağa çalışan bir sistem kimi görürdü. O, metafizikanın əsrlər boyu dil vasitəsilə həqiqəti və sabit mənanı tapmağa çalışdığını, lakin dilin təbiəti etibarilə bu mümkün olmadığını sübut etməyə çalışırdı.

Derrida metafizik yanaşmanı "mətnin mərkəzi" anlayışına bağlayırdı. O hesab edirdi ki, hər hansı bir sistem, mətn və ya ideya sabit bir mərkəzə əsaslanmağa çalışsa da, bu mərkəz həmişə qeyri-müəyyən qalır. Beləliklə, metafizikanın ənənəvi strukturlarını və prinsiplərini sorğulamaq üçün dekonstruksiya metodundan istifadə edirdi.

Derridanın bu dörd əsas ideyası, onun bütün fəlsəfi fəaliyyətinin və əsərlərinin əsasını təşkil edir. Onun fikirləri ənənəvi düşüncə sistemlərini yenidən nəzərdən keçirmək və onları daha mürəkkəb, lakin açıq şəkildə analiz etmək imkanı verir.

Derrida çox məhsuldar bir yazıçı idi və çoxsaylı kitablar və məqalələr yazmışdır. Onun əsas əsərlərinə aşağıdakılar daxildir:

Of Grammatology (1967) – Dekonstruksiya metodunun əsas əsəri hesab edilir.
Writing and Difference (1967)
Margins of Philosophy (1972)
Specters of Marx (1993) – Marksizm və onun müasir dünyadakı rolu haqqında düşüncələr.

Derridanın Təsiri

Jacques Derridanın təsiri təkcə fəlsəfə ilə məhdudlaşmayıb, humanitar və sosial elmlərin müxtəlif sahələrinə dərin nüfuz etmişdir. Onun ideyaları, xüsusən də dekonstruksiya metodu, dil və məna tədqiqatlarına yanaşma tərzini dəyişdirərək ədəbiyyat, sosiologiya, mədəniyyət tədqiqatları, hüquq, siyasət, memarlıq və hətta incəsənət sahələrində yeni istiqamətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Ədəbiyyat Tənqidi

Derrida ədəbiyyat tənqidində inqilabi bir təsir yaratmışdır. Onun dekonstruksiya metodu mətnlərin təhlili zamanı ənənəvi tənqidi yanaşmaların hüdudlarını aşmağa imkan verir. Dekonstruksiya, mətnlərin yalnız müəllifin niyyətlərinə və ya oxucunun ilkin təəssüratlarına əsaslanmayan, daha dərin qatlarda müxtəlif mənalar daşıyan strukturlarını açır. Bu metod ədəbiyyat tənqidində poststrukturalizmin əsasını qoyaraq, mətnlərin çoxmənalılığını və ziddiyyətlərini üzə çıxarmaq üçün istifadə edilmişdir.

Hüquq və Ədalət

Derridanın dekonstruksiya ideyası hüquq nəzəriyyəsində də öz əksini tapmışdır. O, hüququ sabit və dəyişməz qanunlar toplusu kimi görməmək, əksinə, onun dinamik bir proses olduğunu qəbul etməyi təklif edirdi. Derrida, ədalətin heç vaxt tam olaraq qanunlara uyğunlaşdırıla bilməyəcəyini vurğulayırdı. Onun "ədalət gələcəkdədir" yanaşması hüquq tədqiqatlarında ədalət anlayışını daha dərin fəlsəfi müstəvidə sorğulamaq üçün bir platforma yaratdı.

Mədəniyyət Tədqiqatları

Mədəniyyət tədqiqatlarında Derridanın təsiri, xüsusən də identiklik, fərqlilik və marginallıq məsələlərinin araşdırılmasında mühüm rol oynamışdır. O, mədəniyyətlərin sabit və dəyişməz olaraq təqdim olunmasını tənqid edərək, hər bir mədəniyyətin digər mədəniyyətlərlə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu və daim dəyişdiyini göstərmişdir. Bu, mədəniyyətlərarası dialoqun vacibliyini və mədəni sərhədlərin qeyri-sabitliyini vurğulayan araşdırmaların əsasını qoymuşdur.

Siyasət və İdeologiya

Derrida siyasət sahəsində də təsirli olmuşdur, xüsusilə "Specters of Marx" əsəri ilə. O, Marksizmi nəinki tənqid etmiş, həm də müasir dünyada onun bəzi ideyalarının aktuallığını qeyd etmişdir. Derridanın ideyaları siyasi ideologiyaların və güc münasibətlərinin tənqidində geniş istifadə olunur. O, demokratiyanın sabit bir sistem olmadığını, daim yenidən qurulmalı və sorğulanmalı olduğunu iddia edirdi.

Memarlıq

Derridanın təsiri memarlıq sahəsində də özünü göstərmişdir. Dekonstruksiya memarlıqda da bir üslub kimi qəbul edilmişdir. "Dekonstruktivist memarlıq" adlanan bu üslub, strukturun ənənəvi simmetrik və tarazlıq prinsiplərinə qarşı çıxaraq, qeyri-müntəzəm, dinamik və mürəkkəb formaların istifadəsini vurğulamışdır. Frank Gehry və Zaha Hadid kimi memarların əsərləri Derridanın ideyalarından təsirlənmişdir.

İncəsənət və Estetika

Derridanın məna və mətnin qeyri-müəyyənliyi ilə bağlı nəzəriyyələri müasir incəsənət və estetikada yeni perspektivlər açmışdır. Onun fikirləri, incəsənətin sabit bir mesaj və ya həqiqəti təqdim etmək əvəzinə, çoxşaxəli interpretasiyalar üçün bir platforma olduğunu göstərir. Müasir incəsənət tənqidçiləri və kuratorları Derridanın ideyalarını mədəniyyət sərgilərinin və performans sənətinin konseptual əsasını qurmaq üçün istifadə etmişlər.

Sosiologiya və Antropologiya

Sosiologiya və antropologiyada Derrida, identiklik və fərqlilik məsələlərinin, mədəni və sosial quruluşların tənqidi araşdırılmasında təsir göstərmişdir. Onun nəzəriyyələri sosial dinamikaların və hakimiyyət strukturlarının təhlilində yeni yanaşmalar təklif edir. O, cəmiyyətlərin sabit strukturlara əsaslanmadığını və sosial quruluşların daim dəyişkən və müzakirə mövzusu olduğunu göstərmişdir.

Texnologiya və Rəqəmsal Mədəniyyət

Derridanın ideyaları texnologiya və rəqəmsal mədəniyyət sahələrində də müzakirə mövzusu olmuşdur. O, texnologiyanın insan təcrübəsini necə dəyişdirdiyini və mədəniyyətin rəqəmsal məkana keçidi zamanı məna və əlaqənin necə yenidən qurulduğunu sorğulamışdır. Onun "yazı" və "mətn" anlayışları rəqəmsal dünyada məna istehsalını araşdırmaq üçün bir çərçivə təmin etmişdir.

Derridanın təsiri müxtəlif sahələrdə müasir yanaşmaların və nəzəriyyələrin inkişafına təkan vermişdir. Onun işləri ənənəvi sistemlərin və düşüncə tərzlərinin sorğulanmasına, yenidən nəzərdən keçirilməsinə və yeni perspektivlərin ortaya çıxmasına imkan yaratmışdır.