Nikola Bualo

   Fransız klassisizminin Lafontendən sonra ikinci böyük şairi Bualo olmuşdur. O da Lafonten kimi qeyridramatik janrlarda yazdığı əsərlərlə məşhurlaşmışdır. Əgər Lafonten təmsil və mənzum nağıl janrında məşhurlaşmışdısa, Bualo müraciətləri və satiraları ilə tanınmışdır. Onun şeirləri quruluğu, ayıqlığı və satirik təmayülü ilə seçilir. Bualo dünya ədəbiyyatında daha çox fransız klassisizminin qanunvericisi, tanınmış rəhbəri və nəzəriyyəçisi kimi şöhrət qazanmışdır. Puşkin haqlı olaraq onu "fransız şairlərinin sərt hakimi" adlandırmışdır. Doğrudan da, Bualo Fransada ədəbiyyat tarixinin ən şanlı dövrlərindən birində ədəbi fikrin rəhbəri olmuşdur. Nikola Bualo-Depreo Parisdə burjua ailəsində doğulmuşdur. Atası parlamentin böyük palatasında qeydiyyatçı, bütün qohumları isə məhkəmə məmurları idilər. Atası onu ruhani rütbəsinə hazırlayırdı. Ona görə də Bualo kolleci qurtaran kimi ilahiyyatı öyrənməyə başlayır, lakin xoşuna gəlmədiyi üçün hüquq fakültəsinə keçir, oranı qurtardıqdan sonra vəkillər silkinə qəbul olunur, ancaq Bualonu vəkillik sənəti cəlb etmir, şeirlər yazmağa girişir. 1657-ci ildə atası vəfat edəndə ona kiçik bir irs qalır. Hesabcıl və qənaətcil bir adam olan Bualo bu irs hesabına heç kəsdən asılı olmayan bir ömür sürür. Onun şeir yaradıcılığı madam Rambulyenin salonunda rövnəq tapan ədalı, təmtəraqlı ədəbiyyata qarşı yazılmış satiralarla başlayır.

   Bualonun 1660-1667-ci illərdə yazdığı satiralar sərbəst və cəsarətli fikirləri ilə diqqəti cəlb edir. Kral XIV Lüdovikə həsr etdiyi şeirində isə Bualo başqa şairlərdən fərqli olaraq yaltaqlanmır, yaltaqlığı, cırtdanları Atlant, qorxaqları Qerkules kimi göstərməyi bacarmadığını söyləyib öz şəxsi ləyaqətini alçaltmır. 1666-cı ildə Bualo ilk dəfə öz satiralarını nəşr etdirir və hay-küylü bir müvəffəqiyyət qazanır. Bu hay-küy daha çox Bualonun satiralarındakı cəsarətli tənqidlərlə bağlı idi. Ədibin tənqidləri vaxtı keçmiş, həyatdan uzaq düşmüş cərəyanlara qarşı yönəlmişdi. Bualo fransız ədəbiyyatında ilk dəfə satiranı ədəbi tənqid silahına çevirmişdi. O, nəinki təkcə Fransada, bəlkə bütün Avropada ilk əsl ədəbi tənqidçi idi. Bualo əsərləri şəxsi zövqünə görə yox, ümumi estetik tələblərə görə qiymətləndirirdi, ən çox presiyoz /ədalı/ ədəbiyyatın nümayəndələrini tənqid edirdi.

    1669-1677-ci illər arasında Bualo "Müraciət" janrına keçir və bu müddətdə bu janrda 9 əsər yazır. Bu janrda Horatsini örnək götürən şair formanın imkanlarından istifadə edərək incə şəkildə müxtəlif mövzularda oxucu ilə söhbət edir. Bir növ, forma etibarilə Nizaminin məqalətlərini xatırladan bu müraciətlərdə şair öz əxlaqi düşüncələrini qələmə alır. "Poeziya sənəti" /1674/ kitabının meydana çıxmasından sonra Bualo rəsmi olaraq XVII əsr Fransasının ədəbi ideoloqu kimi tanınmışdır. 1677-ci ildən saray tarixçisi təyin edilən şair Rasinlə birlikdə XIV Lüdovik dövrünün
tarixini yazmaqla məşğul olur. Yarımçıq qalmış bu əsər 1726-ci ildə yanğından məhv olur.

    Bualo az qala XIV Lüdovikin hakimiyyətinin sonunaqədər yaşayır. 1709-cu ildən hərəkət etmək qabiliyyətini itirən ədib 1711-ci ildə Parisdə vəfat edir.

    Bualonun ədəbi irsi satiralardan, müraciətlərdən, "Rəhil" komik qəhrəmanlıq poemasından, "Poeziya sənəti" kitabı başda olmaqla bir sıra ədəbi nəzəri əsərlərdən ibarətdir.

    Müraciətlərində Bualo Horatsinin oynaq üslubuna yiyələnə bilməmişdir. Şair onlarda dünyanın nemətləri və insanların işğalçılıq ehtiraslarının ağla zidd olduğu haqqında /I müraciət/ danışır, məhkəmə çəkişmələrini çoxaldan ərizəbazların axmaqlığından /II müraciət/, insanlara zülm edən və onları həqiqət yolundan çəkindirən saxta ismətdən /III müraciət/, həqiqi səadətin özülü olan mənəvi təmkin və mülayimlikdən /V müraciət/, şəhər hay-küyündən uzaq kənd həyatının gözəlliklərindən /VI müraciət/, istedadlı şairə öz sənətini daha da inkişaf etdirməyə səbəb olan düşmənlərin olmasının əhəmiyyətindən /VII müraciət/, ancaq doğru olanın gözəl olması və səmimiliyin şair üçün ən yaxşı sifət olmasından /IX müraciət/ və s. söhbət açır. Bütün bu əxlaqi düşüncələr arasında şair dövrünün eybəcərliklərinə hücum edir, hərbçiləri, məhkəmə məmurlarını, pulun hakimiyyətini, yaltaqları, istedadsız şairləri qamçılayır.

    Satiralarında Bualo daha kəskindir. Artıq birinci satirasında o, varlı mesenatlara xidmət etmək istəməyən və sələmçilərin əlindən Parisdən baş götürüb qaçan gənc şairin başına gələn müsibətlərdən danışır. Şairin fikrincə, Parisdə ləyaqət və ağıl artıq dəbdə deyildir, qanun keşikçiləri ağı
qara göstərirlər, təkəbbürlü eybəcərlik isə keşiş əsası ilə vargəl edir, elm hər yerdən qovulur, yeganə dəbdə olan sənət isə məharətlə oğurlamaqdır. Bualonun uğursuz şair qəhrəmanı deyir: "Mən nə aldatmağı, nə ikiüzlülük etməyi, nə də yalan danışmağı bacarıram. Yonulmamış və məğrur bir adamam, qəlbim kobuddur, mən hər şeyi ancaq onun öz xüsusi adı ilə çağıra bilirəm. Pişiyə pişik deyirəm, prokuror Roleyə isə dələduz." Bu vaxt ancaq Molyer belə bir dillə danışmağa cəsarət edirdi. Məhz bu satirada Bualo Molyeri "nadir və şərəfli ağıl sahibi" adlandırmışdır.

    Sonrakı satiralarında da Bualo mövcud cəmiyyətin eybəcərliklərinə qarşı cəsarətlə çıxış edir, o cümlədən, 1664-cü ildə yazılmış dördüncü satirada axmaqlar silsiləsini nəzərdən keçirir. Burada Ərəstu fəlsəfəsi ilə ucdan-qulaqdan tanış olan pedant da, elmi məzəmmət edib öz nadanlığı ilə lovğalanan kübar cəmiyyətinin üzvü də, riyakar mömin də, pozğun qadın düşkünü də, acgöz xəsis də, yüngül xasiyyətli israfçı da satiraya hədəf edilir. Beşinci satirada isə zadəgan mənşəyi ilə öyünən yoxsullaşmış kübarlar ifşa olunur. Bualo onların qeyri-zadəgan varlılarla qohum olmaqla öz rövnəqini itirmiş rütbələrini qızılla təzələmək təşəbbüslərinə gülür. Molyer kimi o da acı bir sarkazmla etiraf edir ki, "mövcud cəmiyyətdə qızıl eybəcərliyə gözəllik görkəmi verir".

    Bualonun bədii irsində "Rəhil" poeması xüsusilə əhəmiyyətli yer tutur. Bu əsər fransız ədəbiyyatında komik qəhrəmanlıq janrının ən görkəmli nümunəsidir. Bu janr öz kökləri etibarilə antik ədəbiyyata gedib çıxır. Öz poemasında adi həyatdan götürülmüş "alçaq" mövzuda zarafatyana əsər yaradan Bualo təcrübədə sübut etməyə çalışırdı ki, "əsl qəhrəmanlıq poeması hadisələrlə yüklənməməlidir". Bualo burada burlesk poeziyasındakı yüksək süjetin "alçaq" şərhinə qarşı "alçaq" süjetin yüksək təcəssümünü qoymuşdur. Poemada iki kilsə xadimi arasında gedən toqquşma təsvir
edilir. Onlardan biri kilsədə oxuyanlar üçün ayrılmış hündür yerdə bir rəhil qoyur. Bunun üstündə ruhanilər iki dəstəyə bölünüb vuruşurlar. Burada top mərmilərini qonşuluqda yerləşən kitabxanadan götürülmüş kitablar əvəz edir.

    Poemanın qəhrəmanlıq poemalarına məxsus təmtəraqlı bir ölçü ilə yazılması, Nifaq, Şayiə kimi alleqorik obrazların istifadə edilməsi onun komizmini daha da artırır. Poema XVII əsr ədəbiyyatında kilsə xadimlərini, onların məişət və əxlaqını açıq hörmətsizlik və ifşaçılıqla əks etdirən poetik əsərdir.

    Bualo öz dövründən başlayaraq daha çox poeziya tənqidçisi və nəzəriyyəçisi kimi tanınmışdır. Onun "Poeziya sənəti" kitabı meydana çıxan kimi klassisizmin əsl poetik kodeksi kimi qarşılandı. Horatsinin "Pizonlara məktub" əsərindən təsirlənən ədib fransız klassisizminin özünə qədərki nəzəriyyəçiləri tərəfindən irəli sürülən estetik fikirləri sistemləşdirmiş, orijinallığa meyl etmədən klassisistlər arasında formalaşan baxışla canlı və parlaq bir formada qələmə almışdır. Bualo bu işi o qədər məharətlə yerinə yetirmişdir ki, sonrakı nəsillər onları Bualonun hesab etmişlər. Kitabın bir çox misraları aforizm kimi dillər əzbəri olmuş, müəllifinə Fransanın xaricində də geniş şöhrət qazandırmışdır.

    Əsər dörd nəğməyə bölünür. Birinci nəğmədə poetik yaradıcılığın əsas prinsipləri şərh olunur, şeir yaradıcılığının, üslub və kompozisiyanın ümumi qanunları müəyyənləşdirilir. Ara-sıra fransız şeirinin tarixindən danışan Bualo erkən orta əsrlər və İntibah ədəbiyyatını yaxşı bilmədiyini nümayiş etdirir. Görünür ki, daha çox klassisizmin estetik prinsiplərinə uyaraq Malerbi Ronsardan daha üstün tutur. İkinci nəğmədə ayrı-ayrı poetik janrlar
təhlil olunur. Lirik janrlardan idilliya, elegiya, oda, sonet, epiqram, satira, vodevil və nisbətən ötəri şəkildə rondo, ballada, madriqal səciyyələndirilir. Bütün janrların qanunlarını Bualo onların özlərindən çıxarır, formal cəhətlərə və əlamətlərə deyil, məzmunun spesifik xüsusiyyətlərinə əsaslanır.

    Üçüncü nəğmə faciə, komediya və epopeya janrına həsr olunmuşdur. Epopeya janrına fransız ədəbiyyatında layiqli nümunə tapa bilməyən Bualo daha çox Homer və Vergiliyə ehtiram əlaməti olaraq bu janrdan söhbət açır. Faciədən danışarkən Rasinin yaradıcılığını əsas nümunə götürür, komediyaya isə dostu Molyerdən çox Terensiyə istinad edir. Bualo Molyeri həddindən çox xəlqi yazıçı kimi həzm edə bilmir. Dördüncü nəğmədə Bualo şairlərə bir sıra əxlaqi öyüdlər verib onları var-dövlət arxasınca qaçmaq ehtirasından uzaq olmağa çağırır.

    Bualo "Poeziya sənəti"ndə Dekartın fəlsəfi metodunu ədəbiyyata tətbiq edir. Universal ağıl qarşısında səcdə edən Bualo şairləri ağlı sevməyə, ondan qüvvət almağa çağırırdı. Ağıl anlayışı altında Bualo mütləq, universal, hələ antik dövrdə yaranan, lakin orta əsrlərdə itirilən yüksək bədii
zövqü nəzərdə tuturdu. Bualoya görə, onun dövründə həmin yüksək bədii zövq formasında başa düşülən universal ağıl yenidən cəmiyyətin yüksək dairələrinin başqa sözlə, saray və şəhərin nəsibi olmuşdur. Odur ki, Bualo şəhəri müşahidə etməyi, sarayı öyrənməyi məsləhət görürdü. Başqa sözlə, Bualo sarayın zövqünə, baxışlarına, anlayışlarına, estetik qiymətlərinə uyğunlaşmaq və buna uyğun olaraq yazmağı tələb edirdi. Lafonten sarayın zövqünə xoş gəlməyən sərbəst aşiqanə novellalar yazdığı üçün kralın xoşuna gəlmədi. Bualo isə ustalıqla hərəkət edərək onun əleyhinə açıq çıxış etmədi. "Skapenin kələkləri" kimi kobud xalq şəbihi yaradan Molyeri Bualo öz istedadını alçaldan bir yazıçı kimi qiymətləndirdi. Belə çıxırdı ki, Bualo üçün ən yüksək sənət əsəri sarayın zövqünə uyğun, saray üçün yazılan əsərlərdir. Bualonun estetikasının məhdud cəhətlərindən biri bu idi.

     Digər tərəfdən ağlı sevməyə çağıran Bualo fikrin hiss və xəyal üzərində üstünlüyünü təsdiq edirdi. Lakin ağıl tərəfindən müəyyənləşdirilən həqiqəti gözəlliklə eyniləşdirir və onların hər ikisini təbiətdə, obyektiv gerçəklikdə axtarır. Bualo belə hesab edirdi ki, poeziya təbiəti əks etdirməklə,
onu təqlid etməklə bütün insanlara eyni dərəcədə zövq verir və onun ədəbi qiyməti də özünü əsasən bunda təzahür edirdi. Lakin təbiəti təqlid etməyi sənətin əsas prinsiplərindən biri sayan Bualo özünün bu realist prinsipinə bəzi məhdudluqlar artırır. Şairləri "alçaq" təbiətə təqlid etməkdən çəkindirməyə çalışır. Halbuki özünün komik qəhrəmanlıq poemasında və bir sıra satiralarında işlək kobud predmetlərin təsvirindən çəkinmir. Burada onun nəzəriyyəsi ilə yaradıcılıq təcrübəsi bir-birini rədd edir. Təbiəti təqlidlə yanaşı Bualo poeziyanın "xoşa gəlmək" və "əyləndirmək" prinsiplərini də xüsusi qeyd edir.

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı

Afaq Yusifli İshaqlı