Mişel Fukonun dəliliyi

Əgər XX əsrin ortalarında Fransada düşüncələrə ekzistensialist Jan-Pol Sartr hakim idisə, müharibədən sonrakı illərdə onun yerini filosof və tarixçi, hər cür yarlıqları rədd eləyən Mişel Fuko tutdu. Onun ilk böyük əsəri varlığa, subyektə, nə də fəlsəfənin digər ənənəvi problemlərinə yox, dəliliyə həsr olunub. “Qorky” saytı “Klassik dövrdə dəliliyin tarixi” əsəri ilə Fukonun özünün dəliliyə münasibəti arasında hansı əlaqənin olduğunu araşdırıb.

Mişel Fukonun dəliliyi

1978-ci ilin iyul ayında Mişel Fuko – həmin dövr üçün Fransanın ən nüfuzlu və populyar intellektualı – Parisin Vojirar küçəsindəki mənzilindən çıxdı; O, tiryəkin təsiri altında idi. Yoldan keçən maşınlardan biri onu vurdu. Kənara uçan filosofa elə gəldi ki, zaman dayandı, o özü isə bədənini tərk eləyir. Mütəfəkkir ölmədi və bu yol qəzası haqqında yarimistik, yarıeyforik təcrübə kimi danışmağa başladı.

“Mənim “indi” adını verdiyim həzz o qədər dərin, o qədər dolğun, məni içində elə boğmalıdı ki, mən ona tab gətirə bilməyım. Ölüm. Daha aydın və sadə bir nümunə göstərim. Bir dəfə məni maşın vurmuşdu. Mən yolu keçirdim. Təxminən, iki saniyə öldüyümü düşündüm. Bu son dərəcə doyulmaz bir həzz idi. Çox gözəl hava vardı. Axşam saat 7, yay fəsli idi. Gün batmağa hazırlaşırdı. Səma qeyri-adi dərəcədə gözəl idi, mavi idi və sair və ilaxır. Bu mənim ən yaxşı xatirələrimdən biriydi və indi də elə qalmaqdadır”, – Fuko 1982-ci ildə verdiyi müsahibədə izah eləyirdi.

Adam nə qədər dəli olmalıdır ki, bədbəxt hadisəni və ölümün gəlişini hiss eləməyini həyatının ən möhtəşəm həzzi adlandırsın.

Lakin “Klassik dövrdə dəliliyin tarixi” əsərinin müəllifi dəli deyildi – ən azından, tibbi anlamda. Bununla belə Fukonun dəliliyə münasibəti yalnız tədqiqat obyektinə olan münasibət deyil: dəliliyin tarixini yazmaqdan ötrü o, dəli olmalıydı – özünəxas şəkildə.

1981-ci ildə ilk bioqrafı Didye Eribona verdiyi müsahibədə filosof onun bütün irsinə işıq salan bir replika qaçırtmışdı ağzından: “Mən hər dəfə bu və ya digər nəzəri işi görməyə çalışanda mənbə rolunu öz təcrübəmin elementləri oynayırdı”.

Məhz, buna görə o, ilk bestselleri olan, müəllifini akademik dairələrdən kənarda da məhşurlaşdıran kitabını – 1966-cı ildə işıq üzü görmüş “Sözlər və cisimlər”i sevmirdi. Qəzetlər kitabın fəlsəfədə çevriliş olduğunu yazırdılar: “Söz və cisimlər”i nümayişkəranə şəkildə kafelərdə masaların üstünə qoyurdular, az qala, çimərlikdə də oxuyurdular. Ancaq Fuko üçün o, sadəcə “məni hər şeydən çox narahat edən problemlərdən” danışmayan, “digər əsərlərimi yazanda məni bürüyən ehtirasdan” mərhum “marginal” və “texniki kitab”dır.

 “Bir dəfə sizə şüurun sərhədində yaranan duyğular haqqında danışmışam: bax, bu mövzu məni həqiqətən maraqlandırır. Dəlilik, ölüm, seksuallıq, cinayət mənim üçün həddindən artıq əhəmiyyətli şeylərdi. Amma “Sözlər və cisimlər” mənim üçün formal məşq kimi bir şeydi”- Fuko Duço Trombadori ilə söhbətində deyir.

“Həqiqət, hakimiyyət və mənlik” adlı müsahibəsində o, açıq şəkildə deyir: “Mənim əsərlərimin hər biri- tərcümeyi-halımın bir hissəsidir”; Fukonun tərcümeyi-halı şüurun sərhədində yaranan duyğulara, həyəcanlara can atmaqdan ibarətdi. Bioqraf Jeyms Miller “Mişel Fukonun iztirabları” adlı əsərində həmin həyəcanları transqressiv “son hədd təcrübəsi” adlandırır: “Ona elə gəlirdi ki, sərxoşluq, arzular, sənətçinin dionissayağı bihuşluğu, ən ağrılı asketik təcrübələr və sadomazoxist erotizmin çılğın dərki yolu ilə müvəqqəti də olsa, şüurla təhtəl şüuru, ağılla, ağılsızlığı, həzlə ağrını ayıran sərhədləri keçmək mümkündür”.

Son hədd təcrübəsi istənilən sahədə canlana bilər – seksdə, dəlilikdə, siyasətdə – harda ki, subyekt elə bir kritik nöqtəyə çatar ki, onun subyektliyi tamamilə, radikal şəkildə başqa bir şeyə çevrilər.

Özünü tapmağın, dəyişməyin və özünə qalib gəlməyin nitşevari imkanları (və zərurəti) – Fuko dünyasının təməllərindən biridir. Onun üçün ən yaxşı epitafiya “Zərdüşt”dən götürülən bu misra ola bilərdi: “Mənim Özüm mənə hələ indi qayıdır, nəhayət ki, o, evə gəlir; qayıdan həm də onun bütün parçalarıdır – uzun müddət qürbətdə olmuş və hər şeyin, bütün təsadüflərin arasına səpələnmiş parçaları”.

Maşının vurduğu və eyforik xəyalların içində günəşin qürubunu seyr eləyən epikürçü Fuko, məhz, özünü identifikasiyaya çevrilən son hədd təcrübəsinin səthindədir.

Mərkəzində Sokratın “hər şeydən əvvəl və hər şeydən çox vücudunuzun və pulunuzun yox, ruhunuzun qayğısına qalın” nəsihəti dayanan antik özünə təsir texnologiyalarına müraciət edən nəzəriyyəçi Fuko da elə ordadı.

1968-ci ildə baş verən tələbə etirazlarından vəcdə gələn aktivist Fuko da eyni məcrada axır: “Onlar inqilab eləmirlər – onlar inqilabın özüdü”.

Onun Qırmızı maya bəslədiyi rəğbət də marksist yox, nitşesayağı köklərdən qidalanır; 68-ci ilin mayı – “indi olduğumuz kimliyin məhvinin və tamamilə yeni bir şeyin yaradılmasının” örnəklərindən biridir.

Yenilikçi Öz homoseksual Fukoya qayıdır – “Biz geylərə xas həyat tərzi yaratmalıyıq. Gey-təşəkkül” .

O Öz sadomazoxist Fukoya qayıdırdı. Bu Fuko hesab eləyirdi ki, sadomazoxizm “yaradıcılığın bir növü” və “insanların əvvəllər varlığından xəbərsiz olduqları yeni həzzlərin yaradılmasıdır”.

Dəlilik də – bir çox digərləri kimi son hədd təcrübəsidir, imkanların sərhədindən o tərəfdə olan təcrübə.

İtaliyan qəzeti “La Fiera Letteraria” verdiyi müsahibədə Fuko iddia eləyirdi ki, bəzi narkotiklər “şüursuzluq vəziyyətinə” çatmağa imkan yaradır. Ki, “bu vəziyyətdə dəlilik təcrübəsi norma ilə patologiya arasındakı fərqlərdən çox uzaqda dayanır”.

1975-ci ilin mayında filosof Ölüm Vadisində, məhz, həmin vəziyyətə çatmışdı. Gecə. Məşhur Zabriski-Poynt. Avanqard bəstəkar Karlheyns Ştokhauzenin “Əlaqələr” kasseti səslənir. Marixuana və LSD-nin təsiri altında olan Fuko uçurumun kənarında oturub. Hallyusinogenlərdən çəkinən mütəfəkkir yarım doza qəbul eləmək istəyirdi, amma amerikalı yol yoldaşları onu bütün dozanı qəbul eləməyə inandırdılar. İki saatdan sonra o, ulduzları göstərdi və dedi: “Səma partlayıb, ulduzlar yağış kimi üzərimə yağır. Mən bilirəm ki, bu doğru deyil, amma bu – Həqiqətdi”.

Həmin gecə Ştockhauzenin elektron musiqisinin sədaları altında xeyli həqiqət doğulmuşdu. Filosofu müşayiət edənlərin sözlərinə görə, Fuko bir məqamda ağlayıb və etiraf edib ki, “çox xoşbəxtdir” və “özünü yeni baxış bucağından görməyə nail olub”.

Sonralar o, dostları ilə söhbətlər zamanı həmin narkotik uymanı dəfələrlə vacib bir təcrübə kimi xatırlamışdı – çox güman ki, bu, Vojijar küçəsində avtomobilin üstündən keçməsi qədər vacib idi.

Müqəddəs Anna xəstəxanasında dəlilik

Fuko “Klassik dövrdə dəliliyin tarixi” əsərini “Sözlər və cisimlər”lə qarşılaşdırır, çünki birincə əsər “bilavasitə şəxsi təcrübəsini” daha dolğun əks etdirir: “Mənim dəliliyə və psixiatrık müəssisələrə qarşı şəxsi, mürəkkəb münasibətim vardı”.

Fukonun iddialarına görə, onun bütün yaradıcılığı avtobioqrafikdir. Əgər filosofun yaxın dostları, məsələn, filosof Jil Delez, hətta universitet yoldaşları da təsdiq eləməsəydilər, onun bu iddiasına şübhə ilə yanaşmaq olardı. Didye Eribon yazdığı bioqrafiyada 40-cı illərdə Ekol Normal da Fuko ilə birlikdə oxuyan tələbələrin replikalarını misal göstərir: “o, bütün həyatı boyu dəliliyin gözünün içinə baxıb”, “Dəliliyin tarixi” çap olunanda onun tanıyan hər kəs başa düşdü ki, bu kitab onun öz tərcümeyi-halı ilə sıx bağlıdır”.

Gələcək filosof dəfələrlə onu ruhi xəstə hesab eləmələri üçün səbəblər vermişdi: bir dəfə onu auditoriyada döşəmədə uzanmış və sinəsi ülgüclə doğranmış vəziyyətdə tapmışdılar. Başqa bir gün Fuko bıçaqla tələbələrdən birini hədələmişdi; bir dəfə isə ondan hara getdiyini soruşan adama “mağazaya kəndir almağa gedirəm, özümü asmaq istəyirəm”, – deyə sərt cavab vermişdi. Onun vəziyyəti daha çox homoseksuallar üçün gecə barlarına baş çəkəndən sonra ağırlaşırdı – o illərdə Fransada homoseksuallıq hələ xəstəlik sayılırdı və cəmiyyətdən təcrid olunanların həyatı mütləq mənəvi travmalara gətirib çıxardırdı. 1938-ci ildə 22 yaşlı Fuko həqiqətən özünü öldürməyə cəhd eləmişdi və atası onu Müqəddəs Anna xəstəxanasına psixiartın yanına göndərmişdi – onun dəlilərə nəzarət eləyən müəssisə ilə tanışlığı belə baş tutmuşdu. Fuko ora təkcə pasient kimi yox, həm də psixopatologiya kursunun tələbəsi kimi gedirdi. Bu kursun dərslərinə mühazirələr, xəstələrin əyani nümayişi, həkimlərin izahı və xəstəxana ərazisi ilə tanışlıq daxil idi.

Fuko təkcə fəlsəfə üzrə yox, psixologiya üzrə də lisensiat (bakalavrla doktorluq arasındakı dərəcə-red) almaq qərarına gəlir, hətta həkim olmaq barədə fikirləşir.

1952-ci ildə o, psixopatologiya üzrə diplom müdafiə eləyir və Müqəddəs Anna xəstəxanasında stajçı kimi işə düzəlir – maaş almır, vəzifəsinin nələrdən ibarət olduğu məlum deyil.

Sonralar filosof xatırlayırdı ki, “ümumi ierarxiyada xəstələrlə həkimlər arasındakı bir pillədə idim. Ki, bunun nə şəxsi keyfiyyətlərimlə, nə də mənə qarşı xüsusi münasibətlə heç bir əlaqəsi yox idi. Sadəcə məni həkimlərdən uzaq durmağa məcbur eləyən statusumun birmənalı olmamağının nəticəsi idi. Şəxsi xidmətlərdən söz getmədiyinə əminəm, çünki yadımdadır ki, o vaxtlar özümü daima yad yerdəymişəm kimi narahat hiss eləyirdim. Yalnız bir neçə ildən sonra psixiatriyanın tarixinə həsr olunmuş kitab üzərində işləməyə başlayanda o vaxt yaşadığım narahatlıq təcrübəsi tarixi tənqid formasını aldı”.

Başqa bir psixiatrik xəstəxanada Fuko orucluq ərəfəsində keçirilən karnavalı müşahidə edir: xəstələr kostyumlar, maskalar hazırlayır, bəzənib-düzənmiş həkimlərlə birlikdə əylənir, axşam isə karnaval müqəvvası ilə birlikdə maskalarını da yandırırdılar. O vaxt Fuko demişdi: “Bu dəlilər bayramı ölülər bayramına bənzəyir”. Maraqlıdır ki, “Dəliliyin tarixi” əsərinin ilk fəsillərində o, dəliliklə ölümün əlaqəsinə çox yer ayırır.

Elə həmin illərdə Fuko həbsxanada elektroensefaloqrafiya laboratoriyasında assistent işləyir. Bu laboratoriyada kəllə-beyin travmalarını və nevroloji problemləri təşhis edirdilər.

Eribon yazır ki, beləcə Fuko akademik karyerasının lap əvvəlində təcridə məruz qoyulan iki dünya ilə – “dəlilik” və “qanunpozuntusu” – tanış olur.

Hər iki mövzu onun “Dəliliyin tarixi” başlığı ilə dərc olunan doktorluq dissertasiyasında araşdırılacaq.

Filosofun daha bir iş yeri də kitab üçün son dərəcə ciddi əhəmiyyət kəsb eləyəcək – Upsaldakı Fransa Mədəniyyət Mərkəzi. Fuko orda 1955-ci ildə işləməyə başlayır. Filosof, məhz, Upsal kitabxanasında naməlum həkimin nəhəng şəxsi kolleksiyasını tapır – nadir kitabxana nümunələri, məktublar, əlyazmaları, cadu kitabları, tibbin tarixinə dair, XVI-XX əsrləri əhatə eləyən əsərlər.

Fuko hər gün işdə də, işdən sonra da arxivi araşdırır – zamanla dissertasiyasının əlyazması min səhifəyə çatacaq və qeyri-standar yazı tərzinə rəğmən 1961-ci il mayın 20-də Sorbonnada müdafiə olunacaq.

Fukonun elmi rəhbəri – filosof və elm tarixi üzrə mütəxəssis Jorj Kanqiyem başlanğıcda psixiatriyanın dəlilik halını monopoliyaya aldığı və onu ruhi xəstəliyə çevirdiyi ideyasına tənqidi yanaşsa da, son nəticədə verdiyi rəydə əlyazmanın dahi fəlsəfi məziyyətlərə malik olduğunu etiraf eləmişdi: “Bu araşdırmanın əhəmiyyəti son dərəcə aşkardır. Çünki cənab Fuko, İntibah dövründən bu gunə qədər mövcud olmuş dəlilik təcrübəsindəki rəngarəngliyi bir an belə gözdən qaçırtmır. Müasir insan bu rəngarəngliyi plastik sənətlərin, ədəbiyyatın, fəlsəfənin güzgüsündə əks olunmuş şəkildə mənimsəyir. Fuko əsas xətləri gah dolaşdırıb, gah da çözdüyü üçün onun dissertasiyası eyni zamanda həm analizdir, həm də sintez. Onların sərtliyi dissertasiyanın oxunuşunu asanlaşdırmır, lakin düşüncə ilə kompensasiya olunur”.

Klassik dövrdə dəlilik

Yaxşı, bəs Fuko üçün dəlilik nədi? O, nəyin tarixini yazıb?

Məntiq tələb eləyir ki, belə düşünək: əgər tarixçi hər hansı bir predmetin tarixini yazırsa, əvvəlcə onun tərifini verəcək. Amma Fuko bütün kitab boyu dəliliyə vahid və dəqiq tərif vermir. Moris Blanşotun da qeyd elədiyi kimi, “Fuko dəlilik haqqında sadəcə dolayı yolla danışır. Onu ilk növbədə gözəl (ya da pis) günlərin birində adi inzibati bir sərəncamla işə salınmış fərqlənmək qabiliyyəti maraqlandırırdı”.

Bu sükut – ya da əksinə dəliliyin həddindən artıq geniş anlamda dərki – ona gətirib çıxartdı ki, dəlilik halının, ümumiyyətlə, mövcud olmadığı barədə tezisi Fukonun adına yazmağa başladılar.

Ancaq “Dəliliyin tarixi”ndə bu tezisə tamamilə zidd olan məsələ araşdırılır: Müxtəlif dövrlərdə dəliliyi necə təsəvvür eləyiblər? O özünü hansı institusiolan formalarda büruzə verirdi? Tarixi quruluşların dəyişməsi cəmiyyətin dəliliyə qarşı münasibətini necə dəyişirdi? Dəlilik bu gün bizim qəbul elədiyimiz formaya – xüsusi müalicə tələb edən psixi xəstəliyə necə çevrilib? Dəlini mühakimə eləməyə başlayan ağıllı insan necə peyda olub?

Dəliliyin bioloji xəstəlik olması – nisbətən yaxın dövrlərin kəşfidir. Orta Əsrlərdə və İntibah dövründə dəlilər cəmiyyətə daha çox inteqrasiya eləmişdilər, nəinki Yeni Dövrdə. Fukonun 1970-ci ildə oxuduğu mühazirədə dediyi kimi, “qədimlərdə dəlilərin cəmiyyətin içində yaşamasına icazə verilirdi. Kənd dəlisi adlandırılan adam evlənmirdi, oyunlarda iştirak eləmirdi, amma digərləri onu yedirib-geyindirirdilər. O, kənddən-kəndə keçirdi, hərdən orduya yazılırdı, hərdən də səyyar alverçilik eləyirdi”.

Dəli azğınlıq eləməyə başlayanda onu şəhərdən kənarda məskunlaşdırır, hərdən də şəhəri dəlilərdən xilas eləsinlər deyə dənizçilərin himayəsinə verirdilər; çox güman ki, Hirenimus Bosx məşhur “Səfehlər gəmisi” əsərinin süjetini elə burdan götürüb.

İlk səhifələrdə peyda olan bu obraz – “səfeh özü səfeh məkiyində o biri dünyaya yollanır və o biri dünyadan gələrək sahilə lövbər atır” – bütün kitab üçün həlledici rol oynayan obrazlardan biridi.

Bosxun, Brugelin, Dürerin rəsmlərini, Monteynin, Servantesin, Şekspirin əsərlərini analiz edən Fuko belə bir nəticəyə gəlir: bir vaxtlar dəlilik təcrübəsi o biri, sehrli dünya güclərinə xas təcrübə olub; eyni zamanda həm qorxudan, həm də cəzb edən, faciəvi və sehrli bir təcrübə; dəliliyi insanın qüsuru kimi yox, insan təbiətinin qaranlıq guşələri haqqında fantastik kəşf kimi təqdim edən təcrübə.

Lakin zamanla nələrsə yolundan sapdı – Fukonun “Böyük dustaqlıq” adlandırdığı şey baş verdi. Dəliliyi əzəmətli pyedestalından endirdilər, zərərsizləşdirdilər və təcrid elədilər – həm təxəyyüllərdə, həm də cəmiyyətdə.

Monten ağlını itirmiş şair Torkvato Tasso barəsində, az qala, vəcdlə yazırdı: Dəliliyin azad ruhun uçuşları, qeyri-adi, misilsiz məziyyətlərləri ilə necə əlaqəsi olduğunu kim bilmir ki?”..

Növbəti əsrdə isə Dekart “Düşüncələr” əsərində artıq dəlilikdən tamamilə üz “çevirirdi”: “Düşünməyi bacaran “məni”in onunla heç bir əlaqəsi yoxdu, çünki özü-özlüyündə dəlilik düşüncə aktı ola bilməz”. Dəliliyin səsdən məhrum edildiyi böyük rassional fəlsəfə dövrü belə başlayır.

Düşüncələrin əsirliyi sosial əsirliyə gətirib çıxardır: Hələ Dekartın sağlığında “sütunlarla, dəmir xaltalarla, kameralarla, yeraltı hücrələrlə” təchiz olunmuş qospitallar, xüsusi evlər açılmağa başlayır; adətən, onlar keçmiş cüzamlıların məkanlarında yerləşirdi, buna görə də sakinlər cəmiyyətdən təcrid olunanların stiqmatlarını miras alırdılar.

Kralın fərmanına əsasən, bu müəssisələr “bütün və hər növ iğtişaşların, qarışıqlıqların mənbəyi olan səfilliyə və avaraçılığıa mane olmalı” idilər.

Əslində isə ora təkcə səfillər yox, əlillər, qocalar, xəstələr, tüfeylilər, fahişələr, pozğunlar, kafirlər də düşürlər. XVII əsrdə təkcə Parisdə artıq altı min insan – şəhər əhalisinin 1%-i həmi müəssisələrə salınmışdı.

İnkişaf etməkdə olan sənaye cəmiyyətində işləməyi bacarmayanların, ya da doğru düşünməyənlərin mövcudluğu get-gedə daha da dözülməz olurdu. Göyərtəsindən yaradılışın bütün ağılsızlıqları, titrəyişləri görünən səfehlər gəmisi xaotik sularda dolaşmağa son qoydu və həbsxanaya, sonra da psixiatrik xəstəxanaya çevrildi.

Qədim, kosmik dəlilik susdu, lakin o, birdəfəlik yox olmadı, sadəcə yuxuya gedib – “Nitşenin sonuncu nitqləri, Vinsent van Qoqun sonuncu qarabasmaları, məhz, onu oyatmışdı”.

Cəmiyyətin rədd eləməsinə baxmayaraq, hələ Arto və Nerval kimi yaradıcılar dəlilik təcrübəsini ifadə eləməyə qadirdilər. “Dəliliyin tarixi”nin də hədəfi elə budur – yüzillər boyu çoxsaylı sosial təcrübələr, siyasi institutlar, etik dəyərlər, tibbi diaqnozlar vasitəsilə susmağa məcbur edilənlərin səsini qaytarmaq: “Dünyanın bu mızıltısına qulaq vermək lazımdı, heç vaxt poeziyaya çevrilməyən obrazları, rəngbərəng çalarlara boyanmayan xəyalları, qarabasmaları görməyə çalışmaq lazımdı”..

1964-cü ildə Nitşeyə həsr olunmuş konfransdakı diskussiya Fukonun dəliliyi estetikləşdirməkdə nə qədər ardıcıl olduğunu göstərir:

“Sual: Yeri gəlmişkən, dəlilik haqqında. Siz dediniz ki, dəlilik təcrübəsi absolyut bilgiyə ən çox yaxınlaşma nöqtəsidir… Doğrudan, belə fikirləşirsiniz?

Fuko: Bəli.

Sual: Bəlkə siz “şüuru”, ya da “dəlilik ərəfəsində” olmağı, ya da onun gəlişini hiss etməyi nəzərdə tuturdunuz? Siz güman eləyirsiniz ki, bu mümkündü… Nitşe kimi dahi insanların “dəlilik təcrübəsi” olub?

Fuko: elədir ki, var”.

“Dəliliyin tarixi” aşağıdakı tezislə başa çatır: “Saddan və Qoyyadan sonra müasir dünyada ağlını itirmək istənilən yaradıcılığın həlledici məqamlarından biridir – başqa sözlə desək, yaradıcılığın təməlində olan ölümcül, qüdrətli stixiyalara daxildir”.

Əlbəttə, kitab normativlər və patologiya, hakimiyyət texnologiyası, tibbi biliklər, hakimiyyətlə bilginin əlaqəsi, yeni subyektivliyin formalaşması ilə bağlı olan bir çox problemlərə toxunur — onların hamısı Fukonun növbəti əsərlərinə köçəcək. Lakin bütün bunlardan əlavə “Dəliliyin tarixi”, Səfehlər gəmisinin yelkənlərini yenidən küləklə doldurmaqdan ötrü yazılmışdı – o gəmi şüurun sərhədlərinə doğru sirli səyahətini davam etdirsin deyə…

Stas Naranoviç

gorky.media